Làm gì khi trẻ bị sốt cao tay chân lạnh, phải dùng thuốc hạ sốt như thế nào?

Hầu hết các mẹ đều rất lo lắng khi thấy bé bị sốt rất cao nhưng tay chân lạnh ngắt. Vậy khi trẻ bị sốt tay chân lạnh như thế này có nguy hiểm không? Nhiều mẹ đôi khi còn hiểu sai, thấy con lạnh lại ủ ấm thêm cho bé làm cho bệnh tình lại càng nặng. Mời các mẹ tham khảo tư vấn của các bác sĩ sau đây để biết cách xử trí khi bé sốt cao tay chân lạnh nhé.

Hỏi bác sĩ: Vì sao bé bị sốt mà chân tay lạnh?

Con gái em được 14 tháng, nặng 10.8kg, cao 78cm. Cho em hỏi bé như vậy có phải suy dinh dưỡng không? Bé bị sốt mà bàn tay, bàn chân lạnh nhưng đầu thì nóng như vậy có sao không BS? Ở nhà cũng cho uống thuốc hạ sốt rồi nhưng hạ xong rồi lại sốt. BS cho em hỏi bé bệnh gì?

Trả lời của bác sĩ nhi khoa:

Chào em,

Với cân nặng và chiều cao trên ở bé gái 14 tháng tuổi, cho thấy bé phát triển thể chất khá tốt theo tuổi rồi em, chứ không phải suy dinh dưỡng như em lo nghĩ.

Vấn đề bé sốt cao nhưng tay chân lạnh là do rối loạn vận mạch, lúc này em cần nhanh chóng hạ sốt xuống thì biểu hiện trên sẽ hết, nhưng nếu em cho mặc ấm hoặc trùm thêm chăn mền thì bé càng lạnh run và sốt càng cao hơn dẫn đến co giật.

Còn sốt do bệnh gì thì em nên đưa bé đi khám BS chuyên nhi, nếu cần phải làm thêm xét nghiệm máu em nhé!

Trẻ bị sốt cao, kèm theo chân tay lạnh, mẹ chớ coi thường

Theo Bác sĩ Tiến, Trưởng Khoa Hồi sức tích cực – Chống độc BV Nhi Đồng 1, TP HCM, sốt là triệu chứng rất thường gặp, là phản ứng thông thường của cơ thể để chống lại các tác nhân gây bệnh như vi khuẩn, siêu vi… xâm nhập. Trong một số căn bệnh như sốt xuất huyết, tay chân miệng, viêm não, viêm màng não… người ta có thể sốt rất cao và khó hạ dù đã được uống thuốc và lau mát.

“Sốt trên 40 độ C, kéo dài, chân tay lạnh mà không được can thiệp kịp thời có thể gây những biến chứng như co giật, mất nước, biến chứng về hô hấp và tim mạch, rối loạn đông máu, di chứng thần kinh, vận động…, thậm chí có thể tử vong nếu diễn tiến nặng gây suy đa cơ quan. Một dạng rất đáng chú ý là sốt do viêm não có thể gây rối loạn trung tâm điều nhiệt khiến trẻ tử vong hoặc để lại di chứng não dù được cứu sống” – BS Tiến nói.

Theo BS Tiến, cơn sốt từ 38 độ C trở lên (đo qua cặp nhiệt ở nách) cần được xử lý. Dễ dàng nhất là sử dụng thuốc hạ sốt (paracetamol – còn có các tên thương mại thông dụng là panadol, efferalgan, acemol…), kết hợp với lau mát ở những vùng tập trung nhiều dây thần kinh như nách, bẹn, cổ… Nếu sốt kéo dài trên 2 ngày, đã uống thuốc 2-3 lần mà không khỏi, lau mát nhiều lần không hạ… thì nên đến BV để kiểm tra. Trường hợp cơn sốt quá cao (trên 40 độ C), sốt kèm co giật, bứt rứt, da nổi bông, tay chân lạnh, nôn ói, lơ mơ… bệnh nhân cần được đưa đi cấp cứu ngay.

“Liều dùng thuốc hạ sốt paracetamol là khoảng 10-15 mg/kg/lần. Trẻ em nên được dùng những viên nhỏ, thuốc hạ sốt dạng siro… Đừng bao giờ nghĩ rằng dùng nhiều thuốc hơn thì sẽ mau hạ sốt hơn. Dùng 2 viên 1 lần không hề có tác dụng nhiều hơn 1 viên, trái lại còn hại gan. Khoảng cách giữa 2 lần uống thuốc phải từ 4-6 giờ, mỗi ngày chỉ nên dùng khoảng 60 mg thuốc/kg trọng lượng” – BS Tiến lưu ý.

Dưới 38 độ C: Chỉ cần theo dõi

BS Tiến lưu ý nếu cơ thể sốt ít hơn 38 độ C thì không cần phải dùng thuốc hạ sốt. Đó thường là một phản ứng có lợi của cơ thể nhằm kìm hãm sự phát triển của vi khuẩn, siêu vi đang tấn công. Sốt nhẹ chỉ cần theo dõi, nếu kéo dài và tăng lên vượt ngưỡng 38 độ C thì mới cần đến thuốc.

Hướng dẫn cách dùng thuốc hạ sốt cho trẻ sơ sinh đúng cách

Thuốc sốt dùng không đúng cách có thể gây hại cho trẻ.

Sốt, có lẽ không đứa trẻ nào lại không mắc phải, nói đúng hơn là rất hay mắc phải. Do đó, việc dùng thuốc hạ sốt cho con là “chuyện thường ngày ở huyện”. Tuy nhiên, không phải cha mẹ nào cũng biết cách dùng đúng.

Sốt – có hại nhưng cũng có lợi cho trẻ sơ sinh

Thần kinh trung ương có “trung tâm điều nhiệt”. Khi có tác nhân lạ (vi khuẩn, virút, ký sinh trùng…) gọi là kháng nguyên xâm nhập thì hệ thống miễn dịch của cơ thể thế lập tức hoạt động, sinh ra kháng thể để chống lại. Quá trình đó sẽ sinh ra nhiều năng lượng làm cho nhiệt độ cơ thể lên cao. Trung tâm điều nhiệt phải chỉ huy, buộc cơ thể đề kháng lại bằng phản ứng sốt làm cho nhiệt thoát ra bên ngoài.

Vậy sốt là một phản ứng đề kháng có lợi. Có thể tóm tắt những điều lợi ấy:

Lợi thứ nhất là làm cho thân nhiệt hạ hạ xuống. Nếu không sốt, nhiệt không thoát ra bên ngoài được, cơ thể tiếp tục bị hâm nóng, sẽ có hại.

Lợi thứ hai là dấu hiệu cho thấy trẻ đang bị bệnh. Căn cứ vào nhiệt độ lúc sốt và cách sốt có thể hiểu một phần nguyên nhân.

Lợi thứ ba là cho biết dấu hiệu sinh tồn. Trẻ còn sốt và sốt cao chứng tỏ là trẻ còn sống, còn sức đề kháng. Kinh nghiệm lâu đời làm cho bà mẹ có phản ứng tự nhiên là lúc ngủ với con bị bệnh thường sờ xem con còn nóng (sống) hay lạnh ngắt (chết).

Thế nhưng sốt cũng có mặt hại. Có thể tóm tắt những mặt hại:

Thứ nhất sốt cao và/ hoặc kéo dài sẽ mệt nhọc, kém ăn, mất ngủ, suy nhược.

Thứ hai sốt cao và/ hoặc kéo dài gây mất nước, muối. Mất nước. Muối sẽ làm cho máu bị cô đặc lại, huyết áp hạ xuống, máu khó đi đến các cơ phận, tim đập nhanh lên để bù, song đập nhanh quá sẽ bị loạn và suy. Sự mất muối và nước làm mất cân bằng điện giải, gây nhiều hệ lụy khác ở tế bào, ở các tổ chức. Sốt trong bệnh sốt xuất huyết là điển hình cho tác hại kiểu này.

Thứ ba sốt cao sẽ gây cơn co giật. Co giật nặng sẽ để lại di chứng não có khi là di chứng rất năng nề.

Trước cái lợi cái hại này, bà mẹ cần có thái độ và cách làm đúng khi con sốt.

Cần dùng nhưng không nên loay hoay mãi chỉ với thuốc sốt mà không hiểu vì sao dùng mãi không hết sốt. Khi vi khuẩn, virút, ký sinh trùng… chưa bị loại ra khỏi cơ thể thì quá trình chống lại chúng vẫn tiếp tục, thân nhiệt vẫn còn tăng và trung tâm điều nhiệt vẫn hoạt động, nên không thể nào hết sốt. Hãy đưa con đến cơ sở y tế. Thầy thuốc sẽ tìm và cho thuốc chữa nguyên nhân. Thuốc chữa nguyên nhân mới chính là thuốc cắt sốt, còn thuốc sốt chỉ là thuốc phụ trợ, có tác dụng ức chế một phần trung tâm điều nhiệt làm giảm sốt, chứ không cắt được sốt.

Cần dùng sớm nhằm giảm tác hại do sốt cao gây ra song không nên muốn hết nhanh hết sốt ngày dùng nhiều loại và liều cao thuốc sốt. Dùng thuốc sốt mạnh liều cao, trẻ có thể sẽ bị ngộ độc.

Những trường hợp sốt thông thường và cách giải quyết

Trẻ có thể bị sốt rất nhẹ, hâm hấp nóng (dưới 380C). Thường hay xảy ra vào mùa đông xuân. Có thể nghi ngờ trẻ bị nhiễm virút gây cảm cúm thông thường. Nếu trẻ khỏe mạnh, sức đề kháng tốt, trong khoảng 4 – 5 ngày virút tự thoái lui, không nhất thiết phải dùng thuốc sốt, nếu có thì cũng chỉ dùng loại thông thường bao gồm các thảo dược.

Sốt ở trẻ là phản ứng có lợi, chỉ dùng thuốc khi có chỉ định

Trẻ có thể lúc đầu sốt nhẹ nhưng ngay sau đó sốt cao (khoảng 38,50C). Có thể nghi trẻ bị nhiễm một loại vi khuẩn nào đó. Cần dùng thuốc sốt sớm, nếu dùng muộn, trên đường đến viện có thể sốt cao hơn rồi co giật. Thầy thuốc sẽ dựa vào lâm sàng và xét nghiệm, xác định nhiễm khuẩn gì, cho dùng kháng sinh thích hợp. Bà mẹ không nên tự ý chọn kháng sinh cho trẻ.

Trẻ có thể bị sốt rất cao (trên 38,5 – 390C) rất đột ngột kèm theo đau họng. Trường hợp này nghi ngờ có thể bị nhiễm liên cầu khuẩn tán huyết A (S. hemoliticque group A). Phải đưa ngay trẻ đến cơ sở y tế, nếu đúng thì phải dùng kháng sinh đặc hiệu (tiêm penicilin, liều cao). Theo phác đồ điều trị, từ khi nhiễm liên cầu khuẩn tán huyết đến khi dùng kháng sinh diều trị ở phải trong vòng 10 ngày.

Trẻ chỉ hâm hấp nóng về buổi chiều, kém ăn, suy yếu, dùng thuốc sốt không đáp ứng, không dứt, nên khám xem có bị sơ nhiễm lao không?

Trẻ ho là chính, lúc đầu có sốt rất nhẹ không đáng kể song cứ ho dai dẳng hàng tháng, nên khám xem có phải bị ho gà không?

Cần nắm tình hình dịch tại địa phương có cách xử lý phù hợp:

Trong vùng có dịch H5N1 nếu trẻ sốt cao, kéo dài có các dấu hiệu bất thường nên đưa đến trạm vệ sinh phòng dịch hay khoa lây bệnh viện khám, nếu mắc thì cho dùng kháng sinh đặc hiệu sớm (kháng sinh này chỉ có hiệu lực khi chưa có biến chứng). Trong vùng có sốt rét nếu trẻ sốt thì cần nghĩ đến bệnh sốt rét do ký sinh trùng và đến trạm hay phòng khám khu vực xét nghiệm lam máu, nếu có ký sinh trùng thì sẽ được cấp thuốc sốt rét chứ không phải dùng thuốc sốt thông thường. Trong vùng có dịch sốt xuất huyết nếu có sốt kèm theo xuất huyết trên da thì đưa trẻ đến trạm y tế, trạm vệ sinh phòng dịch để dùng thuốc sốt và có thể cho uống hay truyền dịch nếu cần.

Trẻ quá nhỏ rất dễ bị co giật do rất nhạy cảm. Trẻ có tiền sử bản thân hay gia đình có động kinh thì thường dễ bị cơn co giật sớm hơn trẻ bình thường. Với hai đối tượng này cần dùng thuốc hạ nhiệt sớm. Thuốc sốt chỉ hạ nhiệt xuống ở mức bình thường không hạ xuống dưới ngưỡng đó nên việc dùng sớm này không có hại gì.

Nên và không nên dùng thuốc nào?

Nên dùng thuốc đơn paracetamol: paraceramol với liều dùng để hạ sốt không gây độc cho gan, được coi là thuốc lành tính, có thể dùng cho trẻ mọi lứa tuổi. Chỉ khi dùng liều rất cao (người lớn trên 8 – 10g) hay khi dùng cho người nghiện rượu (glutathion không sản xuất đủ hay bị cạn kiệt do dùng hoa giải rượu) thì mới gây độc gan. Như vậy khi dùng cho trẻ chỉ cần dùng đúng liều; với trẻ em lớn hơn thì không cho uống thêm loại có rượu (bia) sẽ an toàn. Liều cho trẻ em ghi rất rõ trên bao bì sản phẩm, nếu mua lẻ không có nhãn, cần hỏi người bán thuốc.

Không dùng trùng lặp: paracetamol sau khi dùng khoảng 30 phút mới có hiệu lực hạ sốt. Phải đợi. Không nên nôn nóng dùng thêm biệt dược khác. Vì paracetamol có nhiều biệt dược nên có khi dùng biệt dược tưởng là mới nhưng thực chất cũng là biệt dược chứa paracetamol, như thế sẽ trùng lặp, quá liều (ví dụ vừa dùng viên parcetamol uống, vừa dùng thuốc đạn nhét hậu môn cũng có paracetamol).

Chọn dạng dùng thích hợp: với trẻ nhỏ hơn 5 tuổi nhất là dưới 2 tuổi nên dùng gói thuốc bột, khi pha vào nước sẽ tan ra, cho dung dịch có mùi thơm, rất để uống, dễ phân liều cho trẻ nhỏ tuổi. Với trẻ trên 5 tuổi có thể dùng viên có hàm lượng không quá 500mg (để tránh việc quá liều, nếu phân viên ra 2 lần dùng cũng dễ).

Với trẻ nhỏ dùng dạng viên nhét hậu môn rất thuận lợi, song không dùng được cho trẻ có tổn thương viêm loét hậu môn.

Không được dùng aspirin: khi trẻ bị nhiễm virút mà dùng aspirin thì bị hội chứng Reye với biểu hiện phù não, thoái hóa thần kinh não, suy gan nhiễm mỡ tiến triển nhanh chóng, gan to chứa đầy các không bào chứa mỡ; rất dễ tử vong; nếu cấp cứu kịp thời có thể cứu sống nhưng để lại di chứng. Ngoài ra, asprin còn có thể gây ra các tại biến khác như với người lớn (trên đường ruột, trên hô hấp, trên huyết áp, trên hệ thống đông máu) nhưng dễ xẩy ra hơn (do sinh lý trẻ em). Do vậy, không dùng aspirin cho trẻ dưới 15 tuổi.

Tránh và thận trọng khi dùng loại phối hợp:

Panaadol extract: giảm đau hạ nhiệt rất mạnh vì có cả paramol và ibuprofen cùng hiệp đồng tác dụng. Chỉ dùng cho người lớn và trẻ lớn hơn 12 tuổi khi có cơn dau đữ dội. Thuốc có thể gây quá mẫn, phát ban mày đay, phù mạch, co thắt phế quản khó thở, mất ngủ, rối loạn tiêu hóa và nếu dùng liều cao còn có thể hại cho gan và thận. Không dùng cho trẻ dưới 12 tuổi vì những lý do trên đồng thời có ibupren không lợi cho thận của trẻ nhỏ.

Thuốc chữa nguyên nhân mới chính là thuốc cắt sốt, còn thuốc sốt chỉ là thuốc phụ trợ, có tác dụng ức chế một phần trung tâm điều nhiệt làm giảm sốt, chứ không cắt được sốt.

Effferalgan codein: dùng khi sốt và đau mà dùng riêng thuốc hạ nhiệt giảm đau đơn thuần không đáp ứng cho người lớn và trẻ em có thân trọng trên 15kg. Không dùng cho trẻ em có thân trọng dưới 15kg (hoặc dưới 5 tuổi) vì có codein gây nghiện và có thể gây ra các bất thường như táo bón, buồn nôn, buồn ngủ, chóng mặt, khó thở, có các phản ứng trên da.

Các loại thuốc cảm mua không cần đơn (OTC) có nhiều loại, thành phần ngoài paracetamol còn có một hay đủ các chất phối hợp khác như: phenylpropanolamin, pseudoephedrin, phenylephrin, chlopheniramin. Ba chất đầu có tính cường giao cảm làm giảm sung huyết mũi, chống ngạt mũi nhưng lại gây tăng huyết áp, tim nhanh, đánh trống ngực, đau thắt ngực; riêng pseudoephedrin gây nghiện, phenylpropanolamin gây chảy máu não màng não. Khi thật cần mới dùng cho trẻ nhưng tránh dùng quá liều, kéo dài. Lưu ý loại biệt dược phối hợp có những loại chỉ dùng cho trẻ có độ tuổi nhất định như decolgen chỉ dùng cho trẻ trên 13 tuổi, có loại không dùng cho trẻ mà chỉ dùng cho người lớn.

Dù là loại thuốc mua không cần đơn (OTC) nhưng nếu chưa hiểu kỹ bà mẹ cần hỏi bác sĩ, dược sĩ trước khi dùng.